Έθιμα της Πρωτοχρονιάς: Το αμίλητο νερό, η καλή χέρα και τα σούρβαλα-σούρβαλα

71

Οι μέρες των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς αποτελούν μια περίοδο όπου τα έθιμα και οι παραδόσεις βρίσκουν ευκαιρία να αναβιώσουν και, έτσι, να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νέοι.

Πέρα από τα έθιμα που τηρούνται σε όλη την επικράτεια, υπάρχουν κάποια που τηρούνται σε συγκεκριμένες περιοχές της Ελλάδας και που αποτελούν το χαρακτηριστικό στοιχείο τους.

Ειδικά στα νησιά, υπάρχουν πολλά έθιμα που δεν τα γνωρίζουμε και που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους κατοίκους, οι οποίοι κρατούν ζωντανή τη συνέχειά τους.

Δείτε παρακάτω μερικά έθιμα και παραδόσεις της Πρωτοχρονιάς που τηρούνται στη Μυτιλήνη, την Κέρκυρα, τα Χανιά και τα χωριά του Έβρου.

Μυτιλήνη: Το έθιμο με το “αμίλητο νερό”

Παραμονή της Πρωτοχρονιάς στη Μυτιλήνη και με το γύρισμα του χρόνου από όλες τις γωνιές της πόλης ξεκινούν παρέες με κατεύθυνση τη μικρή εκκλησιά της Παναγιάς της Φανερωμένης, στη βόρεια πλευρά της πόλης. Οι βρύσες στο κέντρο της εκκλησιάς τρέχουν ασταμάτητα νερό, με το οποίο οι πιστοί αφού προσκυνήσουν την εικόνα της Παναγιάς με το Χριστό στην αγκαλιά που παίζει σαν τόπι τη γη, «νίβονται», βρέχουν δηλαδή το πρόσωπο τους. Στη συνέχεια γεμίζουν με «αγίασμα» το νερό, δηλαδή από τις βρύσες, το σκεύος που έχουν μαζί τους (πήλινο παλιότερα) και με ένα λιόκλαδο μέσα ή ένα κλαδί από μυρτιά οδεύουν στο σπίτι τους για το «ποδαρικό».

Απαραίτητη προϋπόθεση για να πετύχει το «ποδαρικό» είναι αυτός που μεταφέρει το νερό να το κάνει χωρίς να μιλήσει. Να ‘ναι δηλαδή το νερό «αμίλητο».

Ακολουθεί το «ποδαρικό» στο σπίτι από το «αφεντικό» του ή το μεγαλύτερο σε ηλικία μέλος της οικογένειας. Το λιόκλαδο ή το κλαδί της μυρτιάς στερεώνεται στην πόρτα. Το ρόδι σπάει με δύναμη στο κεφαλόσκαλο κι η πέτρα για να’ ναι όλοι γεροί «σαν την πέτρα» πετιέται μαζί με κέρματα μέσα στο σπίτι. Ακολουθεί το ράντισμα των χώρων του σπιτιού με το «αμίλητο» νερό.

Το έθιμο τηρείται και στις ημέρες μας, ενώ στη σημερινή του μορφή ακολουθείται μετά το 1922. Ως τότε το «αμίλητο» νερό το έπαιρναν από οιαδήποτε δημόσια βρύση της πόλης. Μετά το 1922 το Μυτιληνιό έθιμο ταυτίστηκε με το Αιβαλιώτικο, το οποίο έλεγε πως το νερό το έπαιρναν από το μεγάλο Αγίασμα της Μικρασιατικής πόλης, της Παναγίας της Φανερωμένης. Το χτίσιμο στα τέλη της δεκαετίας του 1920 της μικρής εκκλησίας της Παναγίας της Φανερωμένης ως θύμηση του Αιβαλιώτικου προσκυνήματος έκανε όλους τους Μυτιληνιούς, ντόπιους και πρόσφυγες να παίρνουν το νερό για το «ποδαρικό» του σπιτιού ή του μαγαζιού τους από το προσφυγικό προσκύνημα.

Κέρκυρα: “Καλημέρα σας βουνά και καλή Πρωτοχρονιά”

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς στην Κέρκυρα αναβιώνει το έθιμο «της κολόνιας». Η παράδοση του εθίμου θέλει τους νέους και τους ηλικιωμένους να ραίνουν με κολόνια όλους όσους συναντούν, γνωστούς και άγνωστους και να εύχονται «καλή αποκοπή», δηλαδή να αποχωριστούν με το καλό τον παλιό χρόνο.

Το έθιμο του καλωσορίσματος του νέου χρόνου

Στη Βόρεια Κέρκυρα ανήμερα της Πρωτοχρονιάς εξελίσσεται το έθιμο του «καλωσορίσματος». Το έθιμο θέλει οι γεροντότεροι του χωριού να ξυπνάνε από τα χαράματα και να είναι οι πρώτοι που θα καλωσορίσουν το νέο έτος. Οι ηλικιωμένοι βγαίνουν στα παράθυρα, ή στις αυλές τους και αγναντεύοντας τα βουνά και κυρίως τον Παντοκράτορα, το πιο ψηλό βουνό της Κέρκυρας, λένε τους στίχους «Καλημέρα σας βουνά και καλή πρωτοχρονιά, σαν τα βουνά να είμαι γερός, σαν την θάλασσα ξυπνός και σαν τα θαλασσοκύματα να κάνω τα θελήματα…»

Το έθιμο της «στρίνας»

Το έθιμο της στρίνας αναβιώνει ανήμερα της Πρωτοχρονιάς σε όλο το νησί. Πρόκειται για το μεγάλο «μποναμά» που θα πάρουν τα παιδιά από όλους τους συγγενείς τους. Οι ρίζες της «στρίνας» προέρχονται από τα Βυζαντινά χρόνια. Ουσιαστικά πρόκειται για το νόμισμα των καλαντιστών που στα βυζαντινά χρόνια λεγόταν «ευαρχισμός» ή «Στρίνα», από το λατινικό strena. Στα λατινικά σημαίνει αίσιος οιωνός, αλλά και δώρο της πρωτοχρονιάς. Οι Κερκυραίοι διατηρούν το έθιμο δίνοντας χρήματα στα παιδιά ως δώρο για το νέο χρόνο.

Φώτα, η ρίψη του σταυρού από την «καρδιά» της θάλασσας

Η αυλαία των γιορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς στην Κέρκυρα «πέφτει» την ημέρα των Φώτων όταν μικροί και μεγάλοι θα αψηφήσουν τις καιρικές συνθήκες της εποχής και θα βουτήξουν στα καταγάλανα νερά του Ιονίου για να «πιάσουν» από το βυθό του τον σταυρό. Ο τυχερός που θα τον φέρει στην επιφάνεια θα είναι ευλογημένος και τυχερός καθ’ όλη την διάρκεια του νέου έτους. Την όλη διαδικασία της ρίψης του σταυρού την ημέρα των Θεοφανίων για τον καθαγιασμό, συνοδεύουν οι φιλαρμονικές του τόπου, ανά περιοχή, ενώ ο σταυρός ρίχνεται ανοιχτά της θάλασσας με τα καραβάκια που «κουβαλούν» τους ιερείς να δένουν «αρόδου» στο Ιόνιο πέλαγος.

Χανιά: Το έθιμο της “καλής χέρας”

Τα παραδοσιακά κάλαντα, η υποδοχή του νέου έτους με βεγγαλικά και εκδηλώσεις σε πλατείες και η τήρηση του εθίμου της «πρωτιάς» κυρίως για τα παιδιά που έρχονται στον κόσμο μετά την έλευση του νέου έτους αποτελούν και για τους κατοίκους της δυτικής Κρήτης αναπόσπαστο κομμάτι της περιόδου της Πρωτοχρονιάς.

Στα Χανιά την παραμονή της πρωτοχρονιάς από νωρίς το πρωί μέχρι και αργά το απόγευμα σημείο συνάντησης πολλών είναι τα παραδοσιακά στέκια της δημοτικής αγοράς ωστόσο το αδιαχώρητο επικρατεί και σε όλα τα καταστήματα εστίασης .

Την τιμητική τους έχουν τα μικρά παιδιά επισκέπτονται νονούς, παππούδες, θείους για να τους κάνουν το ποδαρικό και να «εισπράξουν» την «καλή χέρα».

Σήμερα όπως και σε άλλες περιοχές της χώρας η επίσκεψη συνοδεύεται από χρηματικό ποσό που δίνει συνήθως ο παππούς, η γιαγιά, ο νονός στο παιδί. Ωστόσο παλαιότερα, η «καλή χέρα» ήταν ένα σπιτικό γλύκισμα που το έφτιαχναν οι νοικοκυρές, όπως κουραμπιέδες, μελομακάρονα και δίπλες.
Το χτύπημα της καμπάνας το πρωί της Πρωτοχρονιάς, κυρίως στην ύπαιθρο, «φέρνει» μικρούς και μεγάλους μετά την εκκλησία να παίρνουν ο κάθε ένας από μια πέτρα, να κάνουν το σταυρό τους και να την πηγαίνουν μέχρι το σπίτι.

Το σπάσιμο του ροδιού αλλά και της ασκελετούρας (άγριο φυτό που μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι ) αποτελούν για τους κρητικούς ιδιαίτερα σημεία αναφοράς.
Ακόμα και σήμερα σε πολλά κρητικά σπίτια τα παιδιά κρεμάνε στο τζάκι μια άδεια κάλτσα με την προσμονή το ξημέρωμα της Πρωτοχρονιάς να βρουν μέσα σε αυτή το δώρο που περιμένουν από τον Άγιο Βασίλη.

Αλεξανδρούπολη: “Σούρβαλα-Σούρβαλα” και “αλμυρή βασιλόπιτα”

«Σούρβαλα-Σούρβαλα» (κάλαντα της Πρωτοχρονιάς) διαλαλούσαν οι μικροί καλαντιστές την προηγούμενη της έλευσης του νέου χρόνου, στις γειτονιές των χωριών του Έβρου, τραγουδώντας «Άγιους Βασίλης έριτι απού την Καισαρεία, απού την Καισαρεία, βαστάει πένα κι χαρτί, χαρτί κι καλαμάρι…». Το βράδυ της τελευταίας μέρας του χρόνου οι ομάδες των νεαρών καλαντιστών, ανύπανδρων ή αρραβωνιασμένων, επισκέπτονταν και πάλι όλα τα σπίτια του χωριού και εύχονταν υγεία και ευημερία στους νοικοκύρηδες που τους αντάμειβαν δεόντως.

Ιδιαίτερη θέση μεταξύ των πρωτοχρονιάτικων εθίμων έχει και το φαγητό το οποίο, στον Έβρο συνδέεται με τον προγραμματισμό της νέας χρονιάς. Χαρακτηριστική είναι η τυρόπιτα η εβρίτικη «αλμυρή βασιλόπιτα», που μεταξύ των φύλλων της έκρυβε, εκτός από το γνωστό σε όλους νόμισμα, διάφορα ξυλαράκια το καθένα με τον δικό του συμβολισμό (η κρανιά για την υγεία, το σουσάμι για την πληθώρα των αγαθών και της παραγωγής κ.α.)ενώ μέσω των συμβόλων γίνονταν και οι αναθέσεις των εργασιών του νέου έτους, π.χ. αυτός που τύχαινε το άχυρο θα φρόντιζε το στάβλο κ.ο.κ. Την Πρωτοχρονιά ετοιμάζεται και το ζυμωτό ψωμί «κεντημένο» περίτεχνα με σχέδια της αγροτικής παραγωγής, το οποίο ο νοικοκύρης κρατά στον αέρα καλώντας τους συνδαιτυμόνες τους να κόψουν ένα κομμάτι με το χέρι, σύμβολο υγείας και τύχης. Παραδοσιακά φαγητά της Πρωτοχρονιάς το χοιρινό με λάχανο τουρσί και το «Σουούσι», που είναι χοιρινό κρέας ψημένο επί αρκετές ώρες σε ειδικά πήλινα σκεύη, σε μορφή μικρής στάμνας, με καπάκι που σφραγίζεται με ζυμάρι. Το συγκεκριμένο φαγητό εφ’ όσον δεν αποσφραγιστεί διατηρείται έως και του Αγίου Αθανασίου.

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ