Η προετοιμασία για τον εορτασμό των Χριστουγέννων στην Ήπειρο ξεκινούσε από τον Νοέμβριο και συγκεκριμένα από την γιορτή του Αγίου Ανδρέα, όπου οι Ηπειρώτισσες έβραζαν τα παραδοσιακά μπόλια, με καλαμπόκι κι άλλα όσπρια. Τον Δεκέμβριο οι νοικοκυρές της Ηπείρου, συνήθιζαν να φτιάχνουν τις τηγανίτες στην πλάκα. Πρόκειται για ένα τοπικό γλύκισμα. Οι τηγανίτες ήταν μελωμένες με ζαχαρόνερο καρύδια και κανέλα.
Τα Σπάργανα του Χριστού ή αλλιώς μπόλια
Ένα από τα πιο σημαντικά Χριστουγεννιάτικα έθιμα της Ηπείρου τα παλιά χρόνια ήταν να φτιάχνουν τηγανίτες στην πλάκα. Πρόκειται για τοπικό γλύκισμα. Οι τηγανίτες ήταν μελωμένες με ζαχαρόνερο, καρύδια και κανέλα. Αυτά κατά την παράδοση ήταν τα σπάργανα του Χριστού στη φάτνη. Πρόκειται για τηγανίτες ψημένες στο τζάκι σε πυρωμένη πέτρα. Τις τηγανίτες τις έτρωγαν το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων. (Βρείτε τη συνταγή εδώ)
Γιαπράκια ή λαχανοντολμάδες
Τα γιαπράκια, κοινώς οι λαχαντολμάδες, ήταν βασικό πιάτο για το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι και συμβόλιζε το φάσκιωμα του νεογέννητου Χριστού. Η ονομασία «γιαπράκια» προέρχεται από την τούρκικη λέξη Yaprak που σημαίνει «φύλλο».
Χριστόψωμο
Το ”Ψωμί του Χριστού” το έφτιαχνε την παραμονή των Χριστουγέννων η νοικοκυρά με ιδιαίτερη ευλάβεια και με ειδική μαγιά από ξερό βασιλικό όπου χαραγμένος επάνω του ήταν ο σταυρός. Γύρω γύρω διάφορα διακοσμητικά σκαλιστά στο ζυμάρι ή διάφορα πρόσθετα στολίδια. Αυτά τόνιζαν τον σκοπό του χριστόψωμου και εξέφραζαν τις διάφορες πεποιθήσεις των πιστών.
Την ημέρα του Χριστού ο νοικοκύρης έπαιρνε το χριστόψωμο, το σταύρωνε, το έκοβε και το μοίραζε σε όλη την οικογένειά του και όλους όσους παρευρίσκονταν εκεί στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι.
To χριστουγεννιάτικο έθιμο του χριστόψωμου στους Σαρακατσάνους
Οι Σαρακατσάνοι τσοπάνηδες φτιάχνουν δύο χριστόψωμα. Το πρώτο, το καλύτερο και με τα πιο πολλά ”κεντίδια,” είναι για τον Χριστό για να τους ”βοηθάει και να τους βλογάει” .Πάνω του σκαλίζουν ένα μεγάλο σταυρό- φεγγάρι και πέντε λουλούδια. Το δεύτερο η τρανή χριστοκουλούρα ή ψωμί του Χριστού είναι για τα πρόβατα. Έτσι τα τιμά ο βοσκός και τα ”βλογά” ο Χριστός. Στη χριστοκουλούρα παριστάνεται όλη η ζωή της στάνης , δηλαδή η μάντρα, τα πρόβατα, οι βοσκοί.
Μπουκουβάλα
Σε πολλά μέρη της Ηπείρου συνήθιζαν να φτιάχνουν τη Πρωτοχρονιάτικη πίτα αλμυρή και όχι γλυκιά. Μια από αυτές τις πίτες ήταν η μπουκουβάλα που έφτιαχναν στην Πρέβεζα, την Άρτα και τα Γιάννενα. Το όνομα της προέρχεται από τη βλάχικη λέξη bukuvala που σημαίνει μπουκιές ψωμιού ανακατεμένες στο τηγάνι με ζεστό λάδι, λίπος ή βούτυρο.
Αναμμένο Πουρνάρι
Όταν γεννήθηκε ο Χριστός και πήγαν οι βοσκοί να προσκυνήσουν, ήταν νύχτα σκοτεινή. Βρήκαν κάπου ένα ξερό πουρνάρι κι έκοψαν τα κλαδιά του. Πήρε ο καθένας από ένα κλαδί στο χέρι, του έβαλε φωτιά και γέμισε το σκοτεινό βουνό χαρούμενες φωτιές και τριξίματα και κρότους. Από τότε, λοιπόν, στα χωριά της Άρτας, όποιος πάει στο σπίτι του γείτονα, για να πει τα χρόνια πολλά, καθώς και όλα τα παιδιά τα παντρεμένα, που θα πάνε στο πατρικό τους, για να φιλήσουν το χέρι του πατέρα και της μάνας τους, πρέπει να κρατούν ένα κλαρί πουρνάρι, ή ό,τι άλλο δεντρικό που καίει τρίζοντας. Στο δρόμο το ανάβουν και το πηγαίνουν έτσι αναμμένο στο πατρικό τους σπίτι και γεμίζουν χαρούμενες φωτιές και κρότους τα σκοτεινά δρομάκια του χωριού.
Ακόμη και στα Γιάννενα το ίδιο κάνουν. Μόνο που εκεί δεν κρατούν ολόκληρο το κλαρί, του πουρνάριου αναμμένο στο χέρι τους, αλλά κρατούν στη χούφτα τους μια χεριά δαφνόφυλλα και πουρναρόφυλλα, που τα πετούν στο τζάκι, μόλις μπούνε και καλημερίζουν. Κι όταν τα φύλλα τα ξερά πιάσουν φωτιά κι αρχίσουν να τρίζουν και να πετάνε σπίθες, εύχονται: «Αρνιά, κατσίκια, νύφες και γαμπρούς!» Αυτή είναι η καλύτερη ευχή για κάθε νοικοκύρη. Να προκόβουν τα κοπάδια του, να πληθαίνει η ΄΄φαμελιά του΄΄, να μεγαλώνουν τα κορίτσια και τα παλικάρια του, να του φέρνουν στο σπίτι νύφες και γαμπρούς, να του δώσουν εγγόνια που δε θ’ αφήσουν τ’ όνομα το πατρικό να σβήσει.
Τα καρύδια
Τα καρύδια είναι ένα παραδοσιακό ομαδικό παιχνίδι που παίζουν τα παιδιά. Οι κανόνες του παιχνιδιού έχουν ως εξής: Κάποιο παιδί χαράζει στο χώμα μια ευθεία γραμμή. Πάνω σ’ αυτή, κάθε παίκτης βάζει κι από ένα καρύδι στη σειρά. Μετά, ο κάθε παίκτης με τη σειρά του και από κάθετη απόσταση ενός με δύο μέτρα από τη γραμμή των καρυδιών, σημαδεύει σκυφτός, και με το μεγαλύτερο και το πιο στρογγυλό καρύδι του, κάποιο άλλο καρύδι.
Όποιο καρύδι πετύχει και το βγάλει έξω από τη γραμμή το κερδίζει και δοκιμάζει ξανά σημαδεύοντας κάποιο άλλο καρύδι. Αν αστοχήσει, συνεχίζει ο επόμενος παίκτης. Το παιχνίδι συνεχίζεται μέχρι να βγουν από τη γραμμή όλα τα καρύδια.
Κάλαντα Χριστουγέννων
Ελάτε εδώ γειτόνισσες, και εσείς γειτονοπούλες μου,
τα σπάργανα να φτιάξουμε, και το Χριστό ν’ αλλάξουμε.
Τα σπάργανα για τον Χριστό, ελάτε όλες σας εδώ. (δις)
Να πάμε να γυρίσουμε, τα βάγια να σκορπίσουμε,
να βρούμε και την Παναγιά, που μας φέρνει την χαρά.
Τα σπάργανα για τον Χριστό, ελάτε όλες σας εδώ. (δις)
Κοιμάται στα τριαντάφυλλα, γεννιέται μες τα λούλουδα,
γεννιέται μες τα λούλουδα, κοιμάται στα τριαντάφυλλα.
Τα σπάργανα για τον Χριστό, ελάτε όλες σας εδώ,
τα σπάργανα να φτιάξουμε, και τον Χριστό ν’ αλλάξουμε.
Κάλαντα Πρωτοχρονιάς
Αρχιμηνιά Πρωτοχρονιά, πρώτη του Γεναρίου
που είναι του Χριστού γιορτή και του Αϊ-Βασιλείου.
Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία,
βαστάει πένα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι,
το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί μιλούσε.
«Βασίλη πόθεν έρχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις.»
«Από τη μάνα μ’ έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω.»
«Βασίλη ξέρεις γράμματα, πες μας την αλφαβήτα.»
Και το ραβδί τ’ εβλάστησε και έβγαλε κλωνάρια
και πάνω στα κλωνάρια του πέρδικες κελαηδούσαν.
Χρόνια πολλά!
